İnce Saz – Kaba Saz
Makam müziğinin kendine
has özellik ve inceliklerini ortaya çıkarmada elverişli olmalarının yanında,
icra olundukları mekânlar, temsil ettikleri türler ve
seslendirdikleri eserler (formlar/ repertuar) itibârıyla
çalgılarımız başlıca iki ana grupta sınıflandırılmışlar ve bunlar, “ince saz”
ve “kaba saz” adlarıyla anılmışlardır. İnce saz ve kaba saz sınıflaması,
çalgılarımızın kullanım yeri, şekli ve repertuarı gözönüne alınarak yapılmış en
genel ve anonim özellikli bir sınıflamadır.
İnce saz, hânende ve
sâzende fasıllarında, sıra gecelerinde, oturak âlemlerinde, karagöz
fasıllarında kullanılagelmiş “Sîne keman”, “Rebâb”, “ Keman”,
“Mıskal”, “Ney”, “Girift”, “Ud”, “Çeng”, “Kanun”,
“Tanbûr”, “Santur”, “Daire”, “Bendir”, “Def (Hânende
defi)” gibi, husûsiyle kapalı mekân, çardak, mesire yeri ağaç altı, ve
selsebilli - havuzlu küçük bahçe fasılları yanında, sandallarla çıkılan mehtap
fasıllarında yer almış, genelde “oturarak” çalmaya elverişli sazların
birlikteliğinden oluşur.
Kaba saz ise, raksın
başat unsur olduğu Köçekçe ve Tavşanca fasıllarında, Orta oyunu fasıllarında,
Çengi/ Rakkas fasıllarında, Karşılama, Ağırlama, Halay, Zeybek ve diğer
seyirlik oyunlarda kullanılmış “Lâvta”, “Kemençe”, “Gırnata/ Klârnet”,
“Zurna”, “Çığırtma”, “Davul”, “Darbuka”, “Dümbelek”,
“Halîle”, “Zilli maşa”, “Şimşir kaşık”, “Çalpara”,
“Parmak zili” gibi meydanlarda, açık alanlarda raks ve oyun sırasında,
özellikle “ayakta” icra edilmeye elverişli sazların tümüne verilmiş addır.
Ayrıca ayakta ve bindirilmiş hâliyle, “Mehter mûsikîsi”ne mahsus repertuarı
icrada kullanılan “Çevgân”, “Nefir”, “Boru”, “Kaba
zurna”, “Davul”, “Nakkare”, “Halîle”, “Kös (Deve
ve Fil Kösleri)” de açık alan ve savaş meydanı çalgıları olarak kaba saz
grubunun üyeleri arasındadır.
Zaman içinde Lâvta,
Kemençe, Klarnet, Darbuka, gibi bazı sazlar (köçekçe, tavşanca, orta oyunu
fasıllarının, seyirlik oyunların sahneden çekilmesi sonucunda) ince sazlar
arasına katılmış, sâzende ve hânende fasıllarının gözde çalgıları arasında
yerlerini almışlardır.
Öte yandan ince saz
ailesine dahil bir kısım çalgılar, ibâdetlerinde mûsikîye yer veren bazı
tarikatların âyin ve zikirlerinde de kullanılmış, ancak bu kere isimleri ince
saz yerine, “Mutrib” sözcüğü ile karşılık bulmuştur. Böylece Rebâb, Sîne
keman, Ney, Tanbur, Kemençe, Ud, Kanun, Bendir, Dâire, Kudûm, Halîle gibi
çalgılar tarikat âyin ve zikirlerinde, mutrib sazlarını oluşturmuşlardır.
Anadolu’nun çeşitli yöre
ve şehirlerinde hâlen yaşayan sıra gecesi fasıllarında ince sazı oluşturan
çalgılara, o yöre/ ler/ in başlıca çalgıları olarak, “Bağlama ailesi (Cura – Tanbura – Saz – Divan
sazı)” yanında “Mey”, “Kaval”, “Kabak kemâne”, “Sipsi”
gibi çalgıların da eklenerek birlikte icra edildiklerini görmekteyiz.
Kaba sazın varlığı artık
yalnızca kırsal alan müziklerinde sürmekte iken, ince saz ailesi günümüzde, -
Avrupalılaşma etkilerinin kaçınılmaz bir sonucu olarak - bünyesine Viyola, Viyolonsel, Kontrabas, Piyano, Akordeon, Trompet,
Perdesiz gitar, Mikrotonal gitar gibi çalgıları da alarak oldukça çeşitlenmiş
ve hatırı sayılır bir sayıya ulaşmıştır.
